تألیف 60 اثر از سوی مستشرقان درباره حدیث شیعه - مسافرت رو

علی حسن نیا، استاد دانشگاه شاهد، امروز، 22 مهرماه در نشست علمی خاورشناسان و کتاب عیون اخبارالرضا(ع) که از سوی دفتر قم بنیاد پژوهش های آستان قدس برگزار گشت، گفت: تا پیدایش انقلاب اسلامی ایران، مجموعه تلاش های خاورشناسان در حدیث شیعه به عدد انگشتان یک دست هم نمی رسید، ولی انقلاب به یکباره سمت و سوی مطالعات غربیان و سیگنال های آنان را تغییر داد و امروز شاهد بیش از 60 اثر فقط در زمینه حدیث شیعه هستیم که عمدتاً تلاش کرده اند تا عقیده ای دینی و سیاسی را که در گوشه ای از جهان قد علم کرده، بهتر بشناسند.

وی اضافه کرد: اتان کلبرگ از جمله خاورشناسانی است که از همان اوایل انقلاب، موضوعات امامت شناسی و موضوعات چالشی میان شیعه و سنی و شکل گیری حدیث شیعه را به وفور مورد مطالعه قرار داد و بالغ بر 114 اثر فقط از این مستشرق داریم؛ از سال 2000 به بعد هم این آثار نظام مند و تخصصی تر شده است و امروز مطالعات بسیار تخصصی در موضوعات ریز حدیثی را از سوی آنان شاهد هستیم.

حسن نیا اضافه کرد: کلبرگ با تمرکز بر منابع حدیثی مقتدم شیعه معتقد است که تدوین متون اولیه حدیثی از بیشترین اهمیت برخوردار است؛ وی مقاله ای به نام حدیث شیعه را نوشت و 30 سال بعد در سال 2013 هم در مجله اسلام شیعی، مقاله ای در بحث حدیث شیعه منتشر می کند که تطبیق این دو مقاله و تغییرات فکری کلبرگ قابل تامل است.

موضوعات مورد توجه خاورشناسان در حدیث شیعه

حسن نیا با بیان اینکه رویکرد تاریخی به متون روایی در میان خاورشناسان پررنگ است، اضافه کرد: در مطالعات خاورشناسان از ادبیات متقدم شیعه معمولا سه موضوع در میان حدیثِ شیعه پژوهی غربیان دیده می گردد؛ بحث آغاز تدوین حدیث شیعه، اصول 400 گانه(اربع مائه) و تدوین جوامع متاخر حدیثی؛ به باور کلبرگ، مدرسی و برخی افراد دیگر، اولین تدوین حدیث شیعه به نیمه اول قرن دوم و بعد از آن به دوره امام صادق(ع) باز می گردد که همان اصول اربع مائه است؛ معتقدند که اصول 400 گانه تدوین شدند، اما تکمیل و تنظیم آن به دوره آل بویه و به دست علمای سختکوش شیعه سپرده شد و عیون هم از جمله آثار در این دوره است.

وی بیان نمود: خاورشناسان سه موضع اساسی درباره تاریخ حدیث شیعه را مورد واگاوی قرار می دهند؛ اولین موضع را در غصب خلافت بعد از پیامبر می دانند؛ موضع دوم آغاز غیبت صغری تا پایان غیبت صغری و موضع سوم آغاز غیبت کبری است که مشخصاً به آل بویه باز می گردد. از دید برخی مستشرقان در این دوره شاهد توسعه حدیث شیعه هستیم و جامعه امامیه به مرکزیت قم و ری خود را از گروه های دیگر شیعه متمایز می کند.

استاد دانشگاه شاهد، شرح داد: خاورشناسان معتقدند که دوره آل بویه در تاریخ شیعه آغازی برای رشد و شکوفایی علمی شیعیان در علوم مختلف بوده است و حتی برخی معتقدند که علت باقی ماندن فرهنگ شیعه تلاش های این دوره است؛ معتقدند که در این دوره آزادی علمی و فرهنگی و اعتقادی وجود داشت. کلبرگ می گوید ظهور دوره غیبت و فضای فعالیت آزادانه در حکومت آل بویه دو عامل تاثیرگذار در فرایند تدوین کتب حدیثی بود و انتقال مرکز علمی از قم به بغداد هم در این راستا است.

این پژوهشگر اضافه کرد: برونر در مقاله ای معتقد است که حدیث، حافظه فرهنگی شیعه است و اگر تلاش کسانی مانند برقی، صفار قمی، علی بن ابراهیم و کلینی و ... نبود امروز میراث شیعه وجود نداشت؛ در نگاه آنان مهمترین آثار متقدم امامی، بصائر، کافی کلینی و محاسن برقی است و علت اهمیت بصائر و کافی هم به اذعان خود خاورشناسان، پرداختن به مسئله امامت است؛ یکی از جذابترین بحث ها برای خاورشناسان امامت بوده و عیون از این جهت مورد توجه است. بصائر و کافی هم به نوعی بازتاب جریانات دوره خود هستند و منبع مهم و قدیمی در بازشناسی افکار امامیه محسوب می شوند. البته جوامع متقدم شیعی هم تا اندازه قابل توجهی در آثار خاورشناسان دیده می گردد.

حسن نیا با بیان اینکه هیچ کتاب و مقاله ای به صورت خاص از سوی مستشرقان، متمرکز بر عیون نیست، اظهار کرد: این مسئله به دلیل عدم اهمیت این کتاب در نزد آنان نیست، بلکه تلاش آنان در واکاوی تفکر بنیادین شیعه سبب شده تا بر روی کتب درجه اول یعنی 4 منبع حدیثی تمرکز کنند؛ البته در موضوع شیخ صدوق مقالات مستقل و خوبی وجود دارد که مثلاً ترجمه ای از کتاب اعتقادات الامامیه در سال 1999 توسط آصف فیضی در ایران منتشر شده است و مقدمه این اثر ارزشمند زندگینامه مبسوطی از شیخ صدوق دارد؛ ایشان چند مقاله درباره مدخل ابن بابویه در مدخل دائره المعارف اسلام لیدن هم منتشر کرده است.

توجه مستشرقان به بحث سازمان وکالت و واقفیه

وی اضافه کرد: زندگینامه، ولایتعهدی، سفر به خراسان، معجزات امام، اصحاب و مناظرات، آثار منتسب به امام، تاریخ طوس و حرم و را می توان در عیون دید؛ حتی موضوع واقفه و وقف موضوع مهمی است و خاورشناسانی داریم که فقط به بحث جانشینی امام رضا(ع) بعد از امام کاظم(ع) و بحث واقفیه پرداخته اند. موضوع سازمان وکالت هم در نظر برخی از آنان بوده و با نگاه جالبی به آن پرداخته اند، لذا بیشترین نکات را می توانیم در استفاده خاورشناسان از این کتاب ببینیم.

حسن نیا شرح داد: از جمله جامع شناسی اسلام شیعی، نوشته سعید امیر در صفحه 42 وقتی خاندان نوبختی را معرفی می کند، در مورد چگونگی گرایش این فرقه به امامیه بحث کرده است یا نویسنده کتاب جانشینی محمد(ص)، مقاله ای در ایرانیکا با عنوان علی الرضا دارد و وی یکی از منابع خود را عیون معرفی کرده است. همچنین اصطلاح مُحدَّث به عنوان موضوع تاریخی کلامی از سوی خاورشناسان مورد بحث قرار می گیرد؛ از جمله موضع گیری اهل تسنن در برابر شیعه در بحث محدث مورد بحث است و از علل الشرایع و کمال الدین بهره برده اند.

وی اضافه کرد: همچنین در موضوع سهو النبی یکی از خاورشناسان در نوشتاری آورده که اباصلت از امام رضا(ع) در مورد مردمان یکی از مناطق کوفه که قائل به سهوالنبی بود، پرسید و امام رضا(ع) آن را به شدت رد کردند. همچنین مفهوم عصمت از مباحثی است که خاورشناسان علاقه به تحقیق درباره آن دارند و معتقدند که کسانی که قبل از آل بویه بودند مفهوم عصمت را متفاوت از دوره آل بویه برداشت کرده اند.

نقل غیرمعمول برخی روایات از منظر خاورشناسان

استاد دانشگاه شاهد شرح داد: کلبرگ در یکی از مقالاتش بیان کرده که ائمه شیعه، احادیث را از خود یا از پدران یا با واسطه از پیامبر نقل می کنند؛ ولی ما در برخی روایات به ویژه در کتاب عیون اخبار الرضا داریم که امام از صحابی پیامبر، مطلبی را نقل کرده که این نوع روایت قابل تامل است، او این نوع سندها و نقل ها را در شیعه غیرمعمول می داند، مانند اینکه امام از جابر، رویتی را نقل کرده است. او همچنین حضور صحابی در روایات شیعه را مورد تعجب قرار داده است.

وی تأکید کرد: کتاب عیون گرچه مستقلاً در آثار خاورشناسان ذکر نشده، اما محتوای آن مورد توجه آنان بوده است.